Huis
Vanaf de bouw in 1646 tot de komst van Spinoza in 1671
Het huis aan de Paviljoensgracht 72-74 in Den Haag (Domus) werd in 1646 gebouwd in opdracht van Jan van Goyen. Deze beroemde landschapsschilder uit de 17e eeuw, bezat meerdere panden in deze buurt. Zelf woonde Van Goyen om de hoek op de Dunne Bierkade in een mooi huis. Domus lag toen aan de rand van Den Haag. Nu is het deel van het ‘Oude Centrum’.
Waarschijnlijk kwam enige jaren na de bouw, Joannis Havicksz Steen, beter bekend als Jan Steen (1626-1676), hier wonen met zijn vrouw Margaretha of Grietje, dochter van Jan van Goyen. In 1669 kocht Jacob van der Spyck het huis. Zijn zoon, de decoratieschilder Hendrick van der Spyck, huurde het huis van zijn vader. Hij had hier een atelier en woonde er met zijn gezin.
Spinoza verhuist naar de Paviljoensgracht 72-74
In 1671 werd Hendrick van der Spyck op 26 jarige leeftijd de huisbaas van Spinoza. Spinoza huurt de zolderkamer aan de voorkant van het huis. Of Spinoza voor het slijpen van zijn lenzen gebruik heeft gemaakt van het atelier van Van der Spyck, is niet bekend.
Voor zijn verhuizing naar de Paviljoensgracht, woonde Spinoza op de Stille Veerkade 32 in Den Haag, bij weduwe van Velen. Er wordt gezegd dat Spinoza bij de weduwe zijn eigen potje niet mocht koken en dat hij misschien haar maaltijden niet zo lekker vond en daarom verhuisde.
In 1679 kwam Johann Köhler (Colerus), predikant van de Lutherse gemeente in Den Haag, wonen, waar Spinoza eerder woonde. Colerus schreef ‘Een Korte maar waarachtige Levensbeschrijving van Benedictus de Spinoza’. Colerus baseerde zich op authentieke stukken en mondelinge getuigenis. Het boek verscheen in 1705 en werd al snel in het Frans, Duits en Engels vertaald.
Ten tijde van Spinoza
In Domus heeft Spinoza vrienden ontvangen, zoals de veelzijdige Duitse wiskundige, filosoof, logicus, natuurkundige, historicus, rechtsgeleerde en diplomaat Leibniz. Hier wees Spinoza het aanbod af van de Universiteit van Heidelberg om hoogleraar te worden.
Op 20 augustus 1672 weerhield Van der Spyck Spinoza ervan om naar het ‘Groene Zoodje’, bij de Gevangenpoort, te gaan, waar de gebroeders Johan en Cornelis de Witt gruwelijk waren vermoord. Deze gebeurtenis was voor Spinoza de aanleiding om Tractatus Politicus te gaan schrijven. Dat heeft Spinoza niet afgerond.
In Domus heeft Spinoza in 1675 zijn Ethica voltooid, maar niet uitgegeven, omdat dit letterlijk levensgevaarlijk was.
Na zijn dood op 21 februari 1677, heeft Van der Spyck ervoor gezorgd, dat de geschriften en brieven, waaronder de Ethica, van Spinoza naar Jan Rieuwertz in Amsterdam gestuurd werden om gedrukt te worden, zoals Spinoza hem verzocht had.
Van 1677 tot heden
In de loop van de eeuwen heeft het pand aan de Paviljoensgracht 72-74 vele verschillende functies gehad tot de aankoop van het huis door de Societas Spinozana in 1926. De Societas geeft het huis een 17e eeuwse sfeer en het huis wordt een echt monument. De ‘inhuldiging’ van Domus Spinoza is op 22 juni 1927.
De eerste jaren floreert de Societas naast de Vereniging Het Spinozahuis (VHS). Helena Elout-Voorbeijtel, secretaresse van Societas Spinozana, is erg belangrijk geweest voor het voortbestaan van dit huis. Toen in 1934 de situatie financieel heel zorgelijk was, heeft zij een fundraising georganiseerd. Hierna was het huis hypotheek vrij. Vanwege wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd, raakte de Societas in verval, net als het huis. Uiteindelijk kwam het pand in 1971 in bezit van de Vereniging Het Spinozahuis (VHS).
De VHS schonk het sterfhuis van Spinoza in 1976 aan de Stichting Monumentenfonds Den Haag en Omgeving onder enkele notarieel vastgelegde condities, zoals dat het pand moest worden gerestaureerd en dat het zou kunnen worden ingericht tot een biografisch museum met betrekking tot Spinoza.
In december 2020 heeft de Stichting Domus Spinozana Foundation het pand aangekocht. Van een ongeordende verzamelplaats van boeken en andere spullen met nauwelijks bezoekers, is dankzij enthousiaste vrijwilligers Domus in enkele jaren ontwikkeld tot een sfeervolle plaats, waar vele boeken van en over Spinoza zijn in te zien en waar het goed toeven is voor de vele bezoekers.
Spinozatuin
Introductie
Op initiatief van de Stichting Spinoza Den Haag is in 2024 de verwaarloosde achtertuin in ere hersteld en heeft sindsdien de naam Spinozatuin. In de loop van de tijd was de overwoekerde tuin een opslagplaats geworden van ongebruikt tuinmeubilair en -materiaal. Na het verwijderen hiervan, vervolgde Team Spinozatuin het project met snoeiwerk, het zichtbaar maken van de Spinoza buste, het aanbrengen van nieuwe planten en het terugbrengen van de Ethica muurspreuk boven de poortdeur.
Met deze verwijzingen naar Spinoza als persoon en levensfilosoof, kunnen mensen zich wanen in de 17e eeuw. Naast de bibliotheekzaal binnen, is nu ook de Spinozatuin een ruimte om over Spinoza en de dingen des levens te praten of om er in stilte te verblijven. Op Open Monumentendag 2024 konden de vele bezoekers voor de eerste keer de stijlvol gerestaureerde tuin van Domus bezoeken.
Het Team Spinozatuin draagt zorg voor het onderhoud en de verdere ontwikkeling van de tuin.
Historie
Na de aankoop van Domus door de Societas Spinozana, is in 1927 de tuin opnieuw ingericht naar een klassiek ontwerp van de Haagse tuinarchitect Henri Roeters van Lennep. Meest in het oog springende van dat ontwerp is de nog steeds zichtbare vijver. In 1927 werd de gemetselde vijver in de tuin aangebracht met daaromheen paden van schelpen. Op een ingekleurde tekening uit 1937 is deze vijver met waterplanten goed te zien. Omdat deze gemetselde vijver al meer dan 50 jaar lek is, wordt deze nu gebruikt als plantenperk.
Poort
De poort in de muur achter in de tuin leidt naar de steeg die uitkomt op de Dunne Bierkade. Dit is precies zoals het was in de tijd van Spinoza. In september 2024 is boven de poortdeur het opschrift ‘Plantarum virentium amoenitate’ teruggebracht. Deze tekst heeft daar volgens de archieven in het Haags Gemeentearchief in 1929 al gestaan en is waarschijnlijk aangebracht in 1927. De Latijnse tekst komt uit de Ethica Hoofdstuk 4, stelling 45 en betekent: ‘Door de liefelijkheid van groenende planten’.
Buste van Spinoza
Beeldhouwer Alfred Heinrich Hüttenbach heeft deze buste van Spinoza in 1930 gemaakt in Berlijn. De Duitse filosoof en spinozist Carl Gebhardt heeft de buste op 17 mei 1931 geschonken aan de Vereniging Het Spinozahuis (VHS). Een foto uit 1931 laat zien, dat de buste van Spinoza is geplaatst in de tuin, recht achter de vijver.
VHS secretaris W.G. van der Tak meldt in 1947, dat de buste van Spinoza gedurende de Duitse bezetting onder de kolen was verborgen. Mogelijk is hierdoor de sokkel beschadigd. Na de oorlog staat de buste eerst binnen in het Spinozahuis. In 1955 wordt het beeld herplaatst in de tuin, op enkele meters links van de originele plek uit 1931. Het voetstuk is opgetrokken uit oude tegels gevonden in Domus.
In 2024 is de buste schoongemaakt en is de inscriptie weer goed leesbaar geworden: ‘1930 Hüttenbach – Berlin 1632 – 1677 – Spinoza’. Bijzonder is, dat er een stenen boekje onder de buste ligt, een verwijzing naar de Ethica.
‘Spinoza-eik’
Deze eik achterin de tuin heeft in 2024 op borsthoogte een omtrek van 2,20 meter. Dit wijst op een geschatte ouderdom van 100 jaar, dus uit de tijd van het opnieuw aanleggen van de tuin in 1927.
Schuur
De tuinschuur is na de sloop van de aanbouw van het Spinozahuis in 1977 gebouwd van bakstenen uit de gerestaureerde Portugees-Israëlische synagoge aan de Prinsessegracht. Na het vrijmaken van de schuur achter veel hoge beplanting, is ook dit hoekje van de tuin weer mooi opgeknapt.
