Spinoza voor scholieren

Benedictus de Spinoza wordt in 1632 in Amsterdam geboren als Baruch d’Espinoza (‘Bento’). Als zoon van uit Portugal gevluchte Joodse ouders, krijgt hij een Joods-religieuze opvoeding. Hij heeft kritiek op Joodse tradities en beschouwt de Tenach (Hebreeuwse Bijbel) als een door mensen geschreven tekst. Als Spinoza 23 jaar is doet de Joodse gemeente hem in de ban. Hij mag geen contact meer hebben met zijn familie of andere leden van de Joodse gemeenschap. Hij vindt een nieuwe vriendenkring onder vrijdenkende Amsterdammers.

In 1661 verhuist Spinoza naar Rijnsburg. Hij woont daar in het huis van chirurgijn (dokter) Herman Homan, nu Museum Het Spinozahuis. In de jaren dat hij daar woont schrijft hij een boek over de filosofie van de Franse René Descartes (1596 – 1650) die vindt dat kennis en waarheid alleen kunnen worden verkregen door je verstand te gebruiken. Daarnaast slijpt hij lenzen voor optische instrumenten zoals telescopen en onderhoudt hij contacten met geleerden uit verschillende landen. In Rijnsburg legt hij ook de basis van zijn belangrijkste boek: de Ethica. In 1663 verhuist hij naar Voorburg en zeven jaar later naar Den Haag, waar hij in 1677 overlijd.

De boeken die Spinoza schrijft zijn voor zijn tijd revolutionair. Zo pleit hij in zijn boek Theologisch-politiek tractaat (1670) voor vrijheid van denken en van religie. Hij stelt dat theologische en filosofische kwesties gescheiden moeten blijven. Theologie is gericht op gehoorzaamheid, terwijl filosofie streeft naar waarheidsvinding. Spinoza bekritiseert het bijgeloof en de leefregels en ongefundeerde leerstellingen, die vaak in religieuze praktijken voorkomen. Hij moedigt aan tot een rationele benadering van religie en een kritische blik op meningen die puur op traditie zijn gebaseerd. Hij stelt dat mensen het recht hebben om hun eigen overtuigingen te vormen zonder angst voor vervolging.

Spinoza schrijft ook hoe hij denkt over democratie en vrijheid van meningsuiting. In de visie van Spinoza worden alle mensen gedreven door een innerlijke drang om te blijven bestaan en hun geluk na te streven. Om onveilige situaties tussen mensen te voorkomen bij dit streven naar geluk, zijn omgangregels noodzakelijk. Die regels worden het beste gevolgd wanneer we ze samen vaststellen. Spinoza pleit daarbij voor een democratische samenleving. In een democratie kunnen mensen vrij hun gedachten uiten en hebben zij invloed op het bestuur en op de politieke besluiten die worden genomen. Autoriteiten staan in dienst van de burgers over wie zij regeren. Wereldlijk gezag staat boven het kerkelijk gezag.

Het Theologisch-politiek tractaat wordt vandaag de dag beschouwd als een mijlpaal in de Europese geschiedenis. Het stond tot voor kort in de Tweede Kamer op de tafel van de Kamervoorzitter naast de Bijbel en de Koran. In de tijd van Spinoza was dat wel anders. Het boek werd door de autoriteiten verboden omdat het godslasterlijk zou zijn en “het gewone volk” op verkeerde gedachten zou brengen. Het werd beschouwd als “een boek gesmeed in de hel.”

De Ethica, Spinoza’s hoofdwerk, bestaat uit vijf delen die elk een specifiek aspect van Spinoza’s filosofie behandelen. Spinoza stelt dat God en natuur samenvallen. De wetten van God zijn de “natuurwetten”; wetten die een ijzeren logica volgen en waarbij alles wat gebeurt het resultaat is van een reeks van oorzaken en gevolgen. Albert Einstein, één van de belangrijkste natuurkundigen uit de geschiedenis, heeft Spinoza’s Godsbeeld ooit samengevat in de uitspraak: “Ik geloof in de God van Spinoza die zich openbaart in de wetmatige harmonie van het heelal en niet in de God die zich met het lot en handelen van de mensen bemoeit.”

Spinoza beschrijft kennis als een middel om tot een dieper begrip van de werkelijkheid en zo tot een vorm van geestelijke vrijheid te komen. Hij onderscheidt verschillende soorten kennis: ‘verbeelding’, ‘ratio’ en intuïtie. Verbeelding verwijst naar kennis door ervaring en waarneming, die vaak onvolledig en onbetrouwbaar is. ‘Ratio’ is kennis verkregen door logisch redeneren; door verbanden te leggen en informatie kritisch te benaderen. Als hoogste vorm van kennis noemt hij ‘intuïtie’; het directe gevoel van verbondenheid en vrede met het geheel van de natuur en haar wetmatigheden.

Ook gaat Spinoza in de Ethica uitgebreid in op ‘emoties’. Hoe mensen daaraan ten prooi kunnen vallen en hoe we door het begrijpen van onze emoties er macht over kunnen krijgen, om zo een vrijer leven kunnen leiden.

Het slothoofdstuk van de Ethica is een pleidooi voor geestelijke vrijheid. Het is een uitnodiging om onze plaats als onderdeel van de natuur te begrijpen en te accepteren. Zo kunnen we vrede vinden in de rationele orde van het universum. Spinoza’s filosofie is zowel uitdagend als troostend, omdat het ons aanmoedigt om onze eigen natuur te begrijpen en te omarmen, en om te streven naar een leven geleid door rede en inzicht.

Spinoza overlijdt in 1677; waarschijnlijk aan tuberculose. De Ethica was toen nog niet gepubliceerd maar was wel ‘drukklaar’, zodat zijn vrienden het boek kort na zijn overlijden konden publiceren. Publicatie tijdens zijn leven wilde Spinoza niet omdat hij vreesde voor strafmaatregelen van de overheid.

Om de begrafenis te betalen werd zijn inboedel geveild. De inventarislijst die de notaris voorafgaand aan de verkoop opstelde, laat zien dat Spinoza een uiterst sober leven leidde. Hij bezat niets van waarde behalve zijn bibliotheek met boeken over een groot aantal verschillende onderwerpen. Woordenboeken, geschriften van de “oude filosofen” zoals bijvoorbeeld Aristoteles en die van ‘eigentijdse’ filosofen zoals Machiavelli, boeken over technische onderwerpen, verschillende uitgaven van de Bijbel, etc.

Een gereconstrueerde versie van Spinoza’s bibliotheek is te bewonderen in Museum Het Spinozahuis. Van de meeste van de circa 160 boeken die zijn vermeld op de inventarislijst is het gelukt vergelijkbare historische exemplaren te bemachtigen. Mogelijk zit daar een exemplaar tussen dat de filosoof zelf in zijn handen heeft gehad.

Spinoza voor het Voorgezet Onderwijs, Uitgave Stichting Spinozalens.

• Download de lesbrief

Hoe zag Spinoza eruit? In de loop van de eeuwen hebben vele kunstenaars een portret van Spinoza gemaakt. Welk portret vind jij het meest lijken?

• Bekijk de afbeeldingen

Online zijn veel filmpjes over Spinoza te vinden. Van een aantal vind je hieronder een beschrijving en link.

School TV: 9-18 jaar
Diverse filmpjes/animaties met (deel)opnames in het museum.

• Ga naar de site van School TV

Canon van Nederland: > 9 jaar
Spinoza is opgenomen in de Canon van Nederland, een verzameling culturele en historische onderwerpen die we als samenleving belangrijk vinden.

• Ga naar de website Canon van Nederland

Liveregistratie toneelvoorstelling Spinoza van het Zuidelijk Toneel
Een toneelstuk van bedenker en regisseur Stefaan Van Brabandt.
Concept en regie – Stefaan Van Brabandt
Artistiek advies – Piet Menu
Spel – Han Kerckhoffs
Dramaturgie – Wannes Gyselinck

• Bekijk de toneelregistratie Spinoza (duur: circa 80 minuten)

Film over de Rijnburgse Collegianten
In de 17e en 18e eeuw ontwikkelden de Collegianten zich tot een omvangrijke nationale geloofsbeweging met een of meerdere gemeenschappen in elke provincie. Hun bijeenkomsten waren niet georganiseerd als preken zoals gebruikelijk is in kerken, maar als colleges, geïnspireerd op die van de Leidse Universiteit. Iedereen, ongeacht welk geloof men aanhing, kon daarin vrijuit spreken. Ook het avondmaal was voor iedereen opengesteld. Vanaf begin 17e eeuw bezochten mensen van heinde en verre Rijnsburg om de maandelijkse, en later jaarlijkse, vergaderingen bij te wonen. Deze bijeenkomsten werden gehouden in het imponerende Grote Hoge Huys aan het Moleneind. De collectieve doop bestond uit een rituele onderdompeling in de Vliet. Spinoza had vrienden onder de Collegianten en voelde zich thuis in het tolerante en ruimdenkende milieu. In Rijnsburg woonde hij in het huis van chirurgijn en collegiant Herman Homan. Spinoza’s moderne gedachtegoed verspreidde zich via het Collegianten netwerk door heel Nederland.

• Bekijk Sporen van Vroeger: Collegianten een film van Adri van Beelen en Jaap Arnoldus, RTV Katwijk 2016

Spinoza. Durf te Denken (Human): > 12 jaar
Animatie over Spinoza uit het HUMAN-programma Durf te Denken door Sverre Fredriksen en Leander Huizinga op basis van tekst van Leon Heuts en verteld door Hadewych Minis.

• Bekijk de animatie Spinoza. Durf te Denken